تاریخچه گیاهان دارویی در ایران و کشورهای مختلف

تحقیقات گسترده نشان داده، استفاده از گیاهان دارویی به شکل خام و یا شکل‌ های دیگر، از قدیمی‌ ترین روش‌ های درمانی به شمار می‌ رود. مطالعات باستان‌ شناسی، شواهد معقولی ارائه‌ نموده که خواص درمانی گیاهان، در زمان ما قبل تاریخ برای مردم شناخته شده بوده است. اگر چه در نیم قرن گذشته استفاده از دارو های شیمیایی و سنتزی به شدت رواج یافت ولی به سرعت آثار زیان بار آن ها بر زندگی سبب گرایش مجدد به گیاهان دارویی گردید و این نکته که توسل به گیاهان دارویی همواره در طول تاریخ یکی از روش های موثر درمان بوده است، به خوبی روشن است.

درواقع گیاهانی که حداقل دارای صفات زیر باشند گیاه دارویی نامیده می‌شوند.

1. در بدنه این گیاهان مواد ویژه‌ ای به عنوان مواد مؤثر یا متابولیت‌ های ثانویه ساخته و ذخیره می‌ شوند که برای مداوای برخی از بیماری ها مورد استفاده قرار می‌ گیرند.
2. مواد مذکور طی فرآیند های ویژه و پیچیده بیو شیمیایی و به مقدار بسیار کم (به طور معمول کمتر از یک درصد وزن خشک گیاه)، ساخته می‌ شوند.
3. اغلب ممکن است اندام ویژه‌ ای چون ریشه، برگ‌ ها، ساقه، گل، میوه و غیره بیشترین مواد مؤثر را داشته‌ باشند. بنابر این همیشه نمی‌ توان کل اندام گیاه را منبع ماده دارویی ویژه‌ ای دانست.
4. اندام گیاهی برداشت‌ شده، آماده‌ سازی و فرآوری می‌ شوند یعنی تحت تأثیر عملیات ویژه‌ ای مانند جدا سازی، خرد شدن، خشک کردن، تخمیر و غیره قرار گرفته و سپس استفاده می‌ شوند.

به طور معمول این اندام ها به صورت سنتی و فقط با خشک کردن به عنوان "کالای عطاری" عرضه می‌ شوند.

تعیین زمان دقیق استفاده از گیاهان به عنوان دارو بسیار دشوار است. شواهد نشان می‌ دهد که گیاهان تقریباً از 60000 سال پیش به عنوان دارو کشت شده بودند. قدمت نوشته‌ های مربوط به گیاهان دارویی به حدود 5000 سال پیش در هند، چین، مصر و حداقل 2500 سال پیش در یونان و آسیای مرکزی برمی‌ گردد. که این موضوع نشان می‌ دهد از زمان‌ های قدیم، مردم به دنبال درمان بیماری خود با استفاده از طبیعت بوده‌ اند.

بیشتر بخوانید: تاریخچه گیاه‌ درمانی

با توجه به این واقعیت که در زمان قدیم اطلاعات کافی در مورد علل بیماری، گیاهان مفید برای درمان بیماری و راه‌ های استفاده از گیاهان با هدف پیشگیری یا درمان بیماری وجود نداشت، همه چیز به صورت تجربی تجویز می شده‌ است. با گذشت زمان، دلایل استفاده از برخی گیاهان دارویی برای درمان بیماری‌ های خاص کشف شد. در نتیجه، استفاده از گیاهان دارویی به تدریج چارچوب تجربی را رد کرد و به حقایق محدود شد. اولین شواهد مکتوب در مورد استفاده از گیاهان دارویی برای تهیه دارو ها بر روی یک تخته سفالی سومری از ناگپور یافت شده است که قدمت آن به حدود 5000 سال پیش باز می‌ گردد. براساس برخی کتیبه‌ ها مصری‌ ها و چینی‌ هایی که بیش از 27 قرن پیش از میلاد از گیاهان به عنوان دارو استفاده می‌ کردند جزء اولین انسان‌ هایی هستند که از طب گیاهی بهره برده‌ اند. مردم یونان باستان نیز با خواص دارویی برخی از گیاهان دارویی آشنا بودند و بقراط بنیانگذار طب یونانی و ارسطو شاگرد او از گیاهان دارویی برای درمان بیماری ها استفاده می کردند.

تمدن یونان دوران علم و فلسفه بود. از این رو، یونانیان در علوم پزشکی دارویی به‌ویژه در دارو های گیاهی سهم شایانی داشته‌‎ اند. ارسطو 500 داروی خام مورد استفاده در درمان بیماری‌ ها را در شرایط متفاوت توصیف کرده است. بقراط به عنوان پدر طب، به حدود 400 واحد ماده دارویی با منشا گیاهی اشاره کرده است.

نتایج مطالعات تاریخی ایران نشان داده است که سابقه استفاده از گیاهان دارویی در ایران به زمان تمدن آریایی، از حدود 6500 تا 7000 قبل از میلاد باز می‌ گردد. زرتشت در نوشته‌ های خود به خواص گیاهان دارویی اشاره کرده است. در آیین زرتشت در ایران گیاهی به نام هائوما یا افدرا گیاهی مقدس محسوب می‌ شد. ایرانیان از دیر باز از دانش پیشرفته‌ ای در مورد گیاهان دارویی و خواص آن‌ ها برخوردار بوده‌ اند. برجسته‌ ترین نمونه این استدلال، اوستا کتاب مقدس زرتشت است. بخش‌ های زیادی از اوستا به گیاه درمانی، گیاهان دارویی و استفاده از آن‌ ها می‌ پردازد. اما متأسفانه در زمان اسکندر مقدونی کتابخانه معروف عمداً در آتش سوزی از بین رفت. بنابر این، تاریخ گیاه شناسی ایران فاقد شواهد دیرینه است. در قرن هشتم و نهم، پزشکان ایرانی، از جمله ابن سینا و رازی پیشرفت های چشمگیری در طب فارسی به دست آوردند که آثار بزرگی مانند کانون ابن‌سینا و رازی الحاوی این موضوع را اثبات کرده‌ اند. ابن البیطار نیز در قرن سیزدهم در کتاب خود خواص بیش از 1400 گیاه را که شخصاً می دانست شرح داده است.

طب سوزنی و استفاده ازگیاهان دارویی در چین، حداقل به 2200 سال پیش بر می گردد. چینیان باستان بیشتر از گیاهانی مثل زنجبیل ، دونگ‌ کوئی، لیسیوم، شیرین‌ بیان و جینسینگ استفاده می‌ کردند. اکثر مردم چین گیاهان دارویی را به سایر دارو های شیمیایی ترجیح می‌ دهند، زیرا معتقدند عوارض جانبی کمتری داشته و تاثیر آن ها بر بهبودی بدن بیشتر است.

به طورکلی محصولات گیاهی در صورتی که حالت درمانی یا پیشگیرانه داشته باشند به عنوان محصولات دارویی طبقه‌ بندی می‌ شوند. محصولاتی که در اکثر موارد به عنوان گیاه دارویی طبقه‌ بندی نمی‌ شوند در حوزه‌ های غذایی یا آرایشی به کار می‌ روند. اگر چه گاهی اوقات گیاهانی هم هستند که هم خواص دارویی و هم غذایی دارند. به عنوان مثال غلاف سنا (از گیاهان کاسیا، که به عنوان ملین استفاده می شود) در بلژیک به عنوان غذا به بازار عرضه می‌ شود.

جینکو به عنوان یکی ازکهن ترین گونه‌ های درختی و از قدیمی ترین گیاهان دارویی و یک گیاه کلیدی در طب چینی به‌ شمار می‌ رود. از برگ‌ های آن برای ایجاد کپسول، قرص و عصاره استفاده می‌ شود و می‌ توان از خشک‌ شده‌ ی آن به عنوان چای استفاده نمود.

از جمله گیاهانی که توسط یونانیان و رومیان باستان پرورش داده می‌شده، بیست و یک گیاه است که بسیار مورد علاقه بوده و به طور مداوم برای مراسم، دارو و غذا مورد استفاده قرار می‌گرفته است. همه این گیاهان امروزه نیز کاربرد دارند. از جمله معروفترین این گیاهان می‌توان به ریحان ، سیر ، نعناع و جعفری و آویشن اشاره کرد.